He whakarāpopoto whakahaere
Read this page in EnglishManaaki tangata, Manaaki whānau – tā Te Manatū Whakahiato Ora, he tautoko i ngā iwi o Aotearoa kia haumaru, kia kaha, kia rangatira anō hoki. Te tino ia o ā mātou mahi, mō ngā iwi, whānau me ngā hapori; e mahi ana mātou kia whakakaha ake i te amarutanga me te toiora o ngā iwi i ēnei rā tonu nei, ā, mō te anamata ake nei.
Ko mātou te umanga ārahi kia tomoa ngā hiahia oranga me te whakarawe mahi, pūtea tautoko, ngā ratonga tauira, pūtea penihana kāwanatanga hoki. Me ō mātou hoa, he tūranga motuhake tā mātou ki te tautoko i ngā iwi, ngā hapori ki te whai wāhi ki te ao mahi, mātauranga, whakangungu me te whai pānga pai ki te porihanga. Tāpiri atu, ka whakahaerehia e mātou te Rēhita Whare o te Tūmatanui kia whakatūturu ai kia whai whare whawhati tata ana ina hiahiatia ana e rātau.
Tāpiri ki ēnei ratonga, ka tohutohu mātou mō ngā kaupapa here ki te Kāwanatanga, aroturuki i ngā hinonga Karauna, ā, ka whai tūranga ārahi i ngā urupare mōrearea, ā, he wāhanga haepapa kua kite nei i te kaha aronuitia i te wa o te KOWHEORI-19.
Nā ō mātou tari maha puta i te motu e noho wātea tonu ai mātou ki te hunga e kimi tautoko ana. E rahi ake ana hoki ā mātou ratonga tawhiti – arā, ko ngā waea kōrero me ngā ara matihiko, i konei e whai wāhi pai ai ki ā mātou kiritaki.
E kore rawa e taea e mātou anake kia pai ake ai te anamata mō ngā iwi o Aotearoa, tēnā ka hono atu mātou ki ētahi atu rōpū, (ngā mea kāwanatanga, ngā mea o waho i te kāwanatanga hoki). Nā te pēnei, ka pahawa ai tā mātou toro, me te pānga nui ki ngā iwi o Aotearoa.
He tautoko i ngā iwi o Aotearoa maha atu anō i roto i te KOWHEORI-19
I te tau 2020/21 ka aro mātou ki te tautoko i te takitahi, whānau me ngā hapori ki te urupare ki ngā wero i puta i te KOWHEORI-19. Hei ratonga hihira tonu kua mahi tonu mātou i roto i ngā pae mataara katoa.
Nā te KOWHEORI-19 i piki nuitia ngā hiahia mō ā mātou ratonga. He nui atu ngā tautoko ki te hunga i tērā o mua otiia, piki pōturi nei ngā hiahia penihana ki tā mātou i whakaaro ai. Ka tautoko ā-pūtea atu mātou ki te hunga takitahi, ngā kaiwhakawhiwhi mahi, me ngā tāngata mahi mō rātou ake (arā, ngā utu Pūtea Tautoko, ā, ko te Kaupapa Tautoko Wā Whakatā KOWHEORI-19), ā, ka nui ake ngā tohanga haupū moni mā te hapori me te rāngai ratonga o te tūmatanui e tautoko ai i ngā hiahia.
Te whakatutukihanga i tā mātou takohanga ki te Māori
Te Pae Tata, tō mātou rautaki Māori me te hohoenga mahi e tohu mai ana ka pēhea mātou e mahi tahi ki te Māori kia pai ake ai ngā putanga. Ka tōia mai ngā mōhiotanga me ngā wheakotanga o ngā whānai, hapū me ngā iwi e whai wāhi mai ana ki a mātou i tōna whakawhanaketanga ake me ō mātou tāngata e mahi ai ki te Māori i ia rā.
Hei hoa o Te Tiriti o Waitangi, e ngākau titikaha ana mātou ki te tautoko me te whakamana i te Māori, whānau, hapū me ngā iwi ki te whakatutuki atu i ō rātou anō pitomata, wawata anō hoki.
Ko tētahi aronga nui, he whakapakari ake i ō mātou rangapū ki ngā iwi. He nui ēnei rangapū nō te urupare haere atu ki te KOWHEORI-19, nā mātou i tautoko kia taea e ngā iwi me ngā rōpū Māori te whai ratonga atu ki ō rātou ake hapori.
I anga whakamua tonu ai mātou i ngā whakaaetanga e rua o ngā rōpū torutoru – Te Hiku o Te Ika – Iwi/Karauna Whakawhanake Ā-Iwi me te Whakaaetanga Toiora, ā, Te Mahere Whakahaere Ratonga me Tūhoe. Ko ō mātou rohe i whai wāhi nui tonu ki te whakakaha ake i ngā hononga hoatanga hihira ki ngā iwi puta i Aotearoa.
Ka waihanga ake mātou he mahere ki te tautoko i te Maihi Karauna (tā te Karauna Rautaki Reo Māori) kia noa ai tāna whakamahinga, ngā wāhi, ngā kupu, te whakaaro arorau mai me te hoputanga mai o te reo Māori ki Te Manatū Whakahiato Ora.
Tautoko ana i te whakapainga ake o te pūnaha toiora
Ka tautoko tonu ai mātou i tā te Kāwanatanga ngākau titikaha ki te whakapai ake i te kaupapa toiora.
Kua nui te anga whakamua i ētahi wāhanga pēnei me ngā panonitanga hekenga taumata, te pikitanga o ngā penihana, te whakaroa ake i ngā tukuna ratonga mahi, he whakatairanga penihana, ā, ka whakakore i ētahi o ngā here me ngā numinumitanga e hāngai ana. Nā ēnei panonitanga e whakamana ai te hunga haere mai ki a mātou ki te kimi tautoko, e manaakitia ai i runga i te tika me te pono, ka whiwhi tautoko e hiahiatia ana, ā, ka āhei rātou ki te whaitake tonu ki ō rātou ake hapori.
E anga whakamua ana me tā mātou ahunga rautaki
I anga whakamua tonu mātou ki ā mātou puka rautaki e toru – Te Pae Tawhiti, Te Pae Tata, Te Mahere Mahi; te Tōnuitanga Pasifika, tā mātou Rautaki me te Mahere Mahi mō ngā Iwi Pasifika Ka haere tonu ngā koke whakamua – tā te KOWHEORI-19 i whakatere ake i ētahi wāhanga matua, arā ko te taha ki ngā ara matihiko me ngā rangapū ki ngā iwi. E noho tonu ana ēnei puka ārahi kaha, hāngai tonu ki te whakatutuki atu i ngā hua pai ake mō Aotearoa.
E āta mahi ana kia whiwhi, kia noho tonu ai ngā iwi o Aotearoa ki te ao mahi
Ka piki ake ngā kaiwhiwhi Tautoko Kimimahi i te 61,000 nō waenga i te tīmatanga o te noho here i te pito o Maehe, 2020 ki tōna tihi i te Hānuere, 2021 otiia, kua heke hūrokuroku nō taua wā rā.
Kua āta arohia atu kia puta ngā angitūtanga whakapūkenga me te hono atu i te hunga kore mahi ki ngā tūranga mahi e wātea ana, nā konei kua nui atu te hunga e whakarērea ana te pūnaha penihana ki te ao mahi, kua kore i kitea te nui o tēnei nukuhanga nō te wā i tīmata tuatahi ai ngā rīkoatahanga matihiko, e 25 tau o mua – neke atu i te 113,000 te katoa.
Ō mātou Kapa Urupare Hohoro e mahi hīkaka ana me ngā pakihi, ngā kaimahi e whai pānga ana ki te KOWHEORI-19, e mōhio ai rātou ki ngā ratonga, tautoko hoki e whakakawe ana mātou, ā, ko ō mātou wāhi whiwhi mahi e tautoko i te hunga i ngā rohe ki te whiwhi, kia noho ki te ao mahi.
Ka whakatakoto, ka whakaroa ake mātou i ngā kaupapa mahi kia nui atu ngā angitūtanga e uru ai ngā tāngata ki te mahi – pēnei me Utu ā-hāora-hangore, Mana i te Mahi me Te Hiki Whakangungu Pia. Ka aro ai ngā kaupapa mahi ki te Māori me te hunga whaikaha i tautokona ai kia hua pai ake ki ērā kua noho hua kore i te mākete mahi.
Kia māmā ake ai te riro pūtea tautoko
Ko te waihanga ake i te pūnaha toiora tomonga māmā he mea nui ki a mātou – tētahi nei e māmā ake ai mō ngā tāngata, ngā whānau kia riro i ngā pūtea tautoko e hiahiatia, e whakaaetia ana rātou. Kua hohoro ake tā mātou urupare KOWHEORI-19 a mātou mahi ki tēnei whāinga. Ka urupare atu mātou ki te urutā ā-ao ehara kau nā te whakatinana i ngā utu tāpiri (pēnei me te Pūtea Tautoko), otiia anō, ka tātari i ā mātou pūnaha kia horo ake ai a mātou ratonga matua ki te tangata. I konei, ka wātea anō ai kia aro ki ngā angitūtanga mahi e uru nui ake ai ngā tāngata ki te mahi.
Ka kite i te piki haeretanga o ngā tono mō ngā Pūtea Taurewa Tauira, tahua tauira hoki i te tau nei, kāre e kore nō ngā pānga o te KOWHEORI-19 – inā hoki kua whakakore ngā mahi, kua heke iho rānei ngā hāora mahi e kimi ana kia whakapūkenga ake, ā, ka rahi ake te rangatahi e whiri ana i ngā whare wānanga i te wehe i te kura tuarua. Ka whakatau pai nei ngā tono i te wā.
Te hono ki ngā hapori ki te whakapakari ake i te manawaroatanga
E āhukahuka ana mātou, mēnā rā e tika ana te momo tautoko, e pai kē ana ngā hapori mā rātou tonu e whakahaere ngā ratonga mō ō rātou tāngata.
I te tau 2020/21, e $258 miriona ngā pūtea nā mātou i whakawātea ki ngā rōpū hapori me ngā rōpū atu i te kāwanatanga kia whakahaerehia ngā ratonga ki ō rātou tāngata, whānau, ngā hapori me ngā iwi. Hui katoa tēnei me ngā tāpiritanga pūtea tautoko i te Tahua 2020 me te Tahua Urupare KOWHEORI-19, i tino hira tēnei kia pai ai ō mātou hoa umanga me ngā hapori o ngā rohe e āhei ai ki te whakaea i ngā hiahia i nui haere nei nā te urutā me te urupare.
Nā te urupare ki te KOWHEORI-19 i horo ai tētahi kaupapa ka āhua roa mātou e aro ana – arā he whai i te tauira tino whakapono kia tere ake ai ngā mahi mō ngā hapori. Ka whakakore tonu ai mātou ki te whakatakoto whāinga mō ngā hapori me ngā kairatonga otiia, ka mahi ki ō rātou taha me te tautoko ā rātau kitenga ki te whakatutuki i ngā hua pai atu mō ō rātou tāngata.
Ko te haumarutanga tāngata, hapori hoki tētahi o ā mātou tino whakaarotau. Ka haere tonu tā mātou rourou atu ki te urupare kāwanatanga ki ngā whānau me ngā tūkino hei wāhanga o te Hinonga Tahi o ngā Whakarekereke Whānau, Tūkino Whānau, ā, ko tō mātou Wāhanga Kokoraho o Nehe i haere tonu ai ā rātou mahi hira kia whai ara ki ērā i tūkinohia, i whakangongo rānei ki te kimi haepapa.
Ko Te Tari Mō Ngā Take Hauātanga, Te Tari Kaumātua, Te Manatū Whakahiato Taiohi e mahi tonu ana ki ō rātou hapori ake ki te whakatairanga ā rātau hiahia, ā, e whakaāheitia ai rātou ki te whai wāhitanga māia atu nei i te porihanga.
He wero tonu kei te aroaro mō ngā kāinga me te āhua o ā mātou whakarawe ratonga
Ko te whai kāinga noho e noho tonu ana hei take nui mō ngā tāngata maha o Aotearoa. I te tau nei, ka piki haere i kō i te 33 ōrau o te hunga kei te Rēhita Whare Tūmatanui ki te 29,160. Ka piki haere ngā tono ki ngā whare whawhati tata nō muri mai i te noho rāhui tuatahi otiia, kua pōturi ake ngā tono. Heoiti, e roa ake ana ngā kiritaki e noho ana i ngā whare whawhati tata, ā, kua piki haere ngā tamariki kei roto i ngā whare whawhati tata.
Kua whakaroa ake, kua whakatinana anō hoki he kaupapa whare hōu ki te tautoko i ngā tāngata kia pai ai ngā whare mō rātau. Ā mātou kaimahi kāinga motuhake e tautoko ana i ngā tāngata kia roa ai te noho i ngā whare, kia āraihia ai te kāinga koretanga ina taea ana, ā, kia horo urupare ina ngaro ana ngā whānau ō rātau kāinga. I te tau nei ka whakatū mai, e 21 ngā kaiwhakarite kāinga puta i ngā rohe 11 kia hono ai ā mātou kiritaki ki ngā whare wātea i te mākete reti whare o te tūmataiti.
Ahakoa, ka noho here tā mātou pānga ki te pūnaha kāinga whānui, e whakaatu mai ana ā mātou tūtohu e whai pānga pai ana i ngā hua kāinga e noho haepapa ana ki a mātou. Kua whakaae mātou ki ngā Karāti Motuhake ki te tautoko i ngā tāngata ki ngā whare whawhati tata, kua whakawātea mai he Tāpiringa Pūtea Noho ki te tautoko i ērā e whiwhi penihana ana, ā, ērā kei te taumata whiwhinga pūtea pakupaku me ngā utu kāinga, kua whakawhanake rongoā whare i Rotorua, ā, ka whakaroa ake i te Tautoko Utu Tārewa Reti ki te tautoko i ngā tāngata kia mau ai ō rātau whare reti.
He whakapāhekoheko ngā ratonga kia māmā ake ai te tomonga o ngā kiritaki
Ko tā mātou urupare me ā mātou mahi ki te KOWHEORI-19 i te tau nei, he mea whakamōhio mai ka taea e mātou kia horo, kia whai take ngā panonitanga ki te āhua o tā mātou e mahi nei. Heoiti, i kite nei hoki kia whakatutuki katoa atu ā mātou hua rautaki, me mahi anō ētahi panonitanga tūāpapa ki te āhua o a mātou whakahaere, tā mātou mahi ratonga ki ngā kiritaki, ā, ki ngā hangarau e whakamana ai ēnei. Hei ngā tau te haere mai nei ka aro ai mātou kia whakapai ake ngā wheako ki ngā kiritaki nā te pāhekoheko katoatia ā mātou ratonga pēnei me te mahi, whiwhi pūtea me ngā kāinga, ā, kia waihanga nuitia ake ngā kōwhiringa whiringa-ake
Ka whakatutuki i a mātou i te 84 ōrau o ā mātou paearu mahi i te tau nei
I ia tau ka whakaae mātou me te Kāwanatanga e pēhea ai mātou e whakamahi nei i ngā tahua e whakaaetia ana e te Paremata, ā, ka pēhea tērā e whakaine ā mātou mahi. Ko ngā paearu mahi me ngā taumata i whakaaetia ka tāia ai ki te Pūtea Whakatau Tata, ā, ka panoni pea ai i ngā Whakatau Tata Tāpirnga i roto i te tau.
Ā mātou whāinga mahi
- Ka whakatutuki i a mātou i te 61 o ngā 73 paearu mahi me ngā whāinga (84 ōrau) i te tau nei
- otiia, he 55 o te 68 (81 ōrau) nō te tau rā.
Ko te wāhanga o te Aromatawai o ā mātou mahi o tēnei pūrongo ā-tau nei e whakatakoto ana i ngā taipitopito mō ngā otinga o ngā paearu whakaine mahi takitahi. Kua tāpiri he kōrero ina:
- kāore i tutuki i ngā paearu mahi
- ka eke kē noa atu i ngā whāinga
- ka kite mai he whakapaitanga hihiranga, he hekenga rānei i ngā mahi ki ērā o te tau 2019/20.
Ko te pānga riterite o ngā paearu mahi i whakatutuki, i tau tata ai ki te tau 2019/20, nō mātou e mahi tonu ana me ngā pānga tairoa o ngā noho rāhui o te KOWHEORI-19. I tino whai hua mātou mō te taha ki ngā whakaine whiwhi mahi otiia, te tino nuinga i eke noa atu i ngā whāinga. Ko ngā whāinga kāore i whakatutuki, he tata tonu.
Ka āta tiro anō mātou ki ētahi tohu mahi hei whakaatu e pēhea nei tā mātou anga whakamua ki ā mātou putanga, whakaaweawenga anō hoki. Ki konei koe ka kite ā mātou otinga nō nā tata nei mō ēnei tohu.
Ka pai tā mātou whakamahi i te tahua kia pai ake ai ngā oranga o te hunga o Aotearoa
I ia tau ka riro tahua mai mātou i te kāwanatanga ki te whakarwe i a mātou ratonga. Hui katoa a mātou whiwhinga pūtea mō te tau 2020/21 he $36.118 piriona (tāpiri atu ko ngā kuhunga haupū rawa)
Tā mātou whakapaunga moni katoa mō te tau i oti ai i te 30 o Hune, 2021 ko te $33.710 piriona ki tērā tahua Tāpiringa Whakapaenga e $36.118 piriona. Tae ake tēnei:
- whakapaunga pūtea ki ngā whakahaere tari me ngā whakapaunga rawa ($1.499 piriona)
- ngā utu o te Penihana Aotearoa ($16.569 piriona)
- ngā utu ki te hunga pakeke mahi – moni utu mō te penihana pakeke-mahi – Tautoko i te Kaikimi-mahi, Tautoko Mātua Takitahi me te Tautoko Utu Noho ($6.505 piriona)
- ngā utu ki te āwhina noho whare ($2.302 piriona)
- ngā utu ki te tautoko i ērā e whiwhi penihana ana kia whakamahanatia ō rātou whare i te takurua ($0.812 piriona)
- ngā utu kia āwhina i te tangata kia whai tohu, arā ko te moni pūkoro tauira ($0.607 piriona)
- ngā utu āwhina kore hoki mai noho toimaha (0.479 piriona)
- ngā utu āwhina whaikaha ($0.409 piriona)
Hei tāpiri atu, he utu anō ki ngā kairatonga whai pānga tuatoru i roto i ngā hapori kia whai ratonga ā-hapori ($0.400 piriona), ko ngā utu whakahaere atu i te tari mō ngā Pūtea Taurewa Tauira ($1.554 piriona) me ngā utu tōmua o ngā penihana me ngā utu hoki mai hei āwhina i te noho toimaha ($0.349 piriona)
He kuhunga anō te $1.205 piriona i utua ki te Pūtea Tautoko me ngā utu Tuku Tautoko ki ngā kamupene i whai pānga kinohia e te KOWHEORI-19, Utu-Ngāwari āwhina mahi me te kaupapa Tautoko Pia KOWHEORI-19 $0.165 piriona.
Hui katoa whakapaunga pūtea i $0.855 piriona.
Kāore i whakapau te tahua katoa o te Pooti Whanake Ā-Iwi ngā pūtea i te $2.409 piriona ki tērā tahua Tāpiringa Whakatau Tata, i pēnaitia ai nā te kore whakapau o te $1.013 piriona i ngā Tāpirnga Pūtea, ā, he $0.452 piriona i ngā whakapaunga pūtea ki ngā penihana, he whakapaunga e hāngai ana rānei. Tā te tari whakahaere tūāpapa he $1.603 piriona, kāore i whakapau katoa, he $0.196 piriona e toe ana, ā, neke atu i te $0.031 piriona o tēnei ka whakawhiti atu ki 2021/22.
Footnotes
Mō ētahi atu paearu mahi ka kore i taea e mātou te whākī ake mēnā āe rānei, kāore rānei i whakatutuki i te tau nei. Kāore tētahi o ēnei paearu i whai taumata whakaine inā hoki nāna i whai tuapapatanga otiia, ētahi ake e rua i whakatakoto he whāinga mō ngā tau ruarua kia whaktutukihia atu i mua i te tau tau 2023.